TÜRKİYE’nin yakın tarihi “tarih” diye bilinen (!) alandır. Osmanlı tarihi hakkında bazen çocukça diyeceğimiz yorumlar yakın tarih kesitinde üstelik olaylarında saptırılmış şekilde nakledilmesi, bazı konuların şişirilmesi gibi sorunlarla kitlelere nakledilir. Çağımız hakkındaki umumi bilgisizlikler dahi burada kendini gösterir.
GERÇEKLERİ HESABA KATMIYORLAR
En korkunç yorumlar üniversitedeki bazı meslektaşlarımdan kahvehanelerdeki laklakları dinleyen sade vatandaşa kadar gezinen ürkütücü yorumlardır. Bir taraf İsmet Paşa’nın İkinci Dünya Savaşı’na girmemesini büyük bir başarı ve şükran konusu olarak yorumladığı hâlde, kendisini savaşa girmemek gibi bir hatayla suçlayanlar vardır, tabii bu arada bunun daha çok Alman yandaşlığı şeklinde olmuş olması istenir. İki dünya savaşı arası durumu tanımadan, Balkan devletlerinin rövanşist politikalarına benzer özlemler duyanlar zaten 20. yüzyıl savaşlarının nasıl felaketler doğurduğunu yeterince incelemeden Türkiye’nin bu sayede On İki Ada’yı Almanlar eliyle kazanma şansından söz edenler vardır. Bazı gerçekleri de hesaba katmazlar. Nazi Almanyası adama adayı kolay teslim etmez. Bu ancak Türkiye’yi yanında rahatça kullanacağı bir savaş alanı, savaşçı insan gücü olarak kullanmakla mümkün olur. Üstelik verilecek adaların da mutlak bir terk ediş değil, kontrolü bir saha olarak verilmesi mümkündür.
1943’ün sonunda ve 1944 başlarında böyle bir talep ve bu savaşı artık kimin kazanacağı belli olan bir dünyada kimlerle karşı karşıya gelineceği bilinmelidir. Türkiye, Batı Avrupa karşısında hiçbir zaman Yunanistan’ın konumunda değildir. Batılılar Yunanistan’ı bir üs olarak istismar etseler de güvenilir bir üs olarak görülür. Türkiye politikasına ve halkına karşı ise böyle bir bağları ve iyi niyetleri Allah’a şükür yoktur. Bu kötü niyet kadar olumsuz bir konum olurdu.
İsmet İnönü
İKİNCİ DÜNYA SAVAŞI’NA GİRSEYDİK...
Türkiye İkinci Dünya Savaşı’na girseydi, Yunanistan ve sadece Yunanistan gibi paçayı kurtaran bir Balkan ülkesi değil; Bulgaristan, Romanya, Macaristan gibi kısmen veya tamamen Sovyet Rusya işgaline (kurtarmasına) terk edilen bir koz olurdu. İsmet Paşa’yı “fırsat kaçırıcıdır” diye tenkit edenlerin bu rejimi hiçbir şekilde istediklerini sanmıyorum. Maalesef insanlarımız tutarlı düşünmeyi tercih etmiyorlar ve böyle bir eğitimleri yok.
İsmet Paşa’nın komutanlığını tartışanlar onun kurmaylık hizmetleri ve başkomutan tarafından niye mutlaka istendiğini incelemekle mükelleftir. Lozan gibi antlaşmaları incelemeden üzerinde ters hüküm yürütüp efsane yaratanlar maalesef milleti akademik dünyanın uzmanlarında, diplomatları yazdıklarından daha çok etkiliyorlar.
TÜRKİYE cumhurbaşkanlarının ikincisi ve Atatürk döneminin en önemli başvekili İsmet Paşa, bundan 50 yıl evvel 90. yaşına merdiven dayadığında ani bir krizle hayata veda etti. Bir müddet önce siyasî hayatından bir küskünlük ama bir tevekkülle ayrılmıştı.
‘DEĞİŞİKLİK MİLLETLERİN EN MASUM İSTEĞİDİR’
Cumhuriyet Halk Partisi ona rağmen Bülent Ecevit’in yolunu seçmişti. Delegeler “İsmet Paşa bizim paşamız ama Ecevit genel başkanımız” diyorlardı. 1950’de 15 Mayıs sabahı söylediği ve oğlu Erdal İnönü’ye yazdığı mektupta tekrarladığı cümle; “Değişiklik milletlerin en masum isteğidir” olmuştur. Genel başkanlığa Bülent Ecevit’e devrettiği günde bu sözünü herhâlde daha buruk bir tonla tekrarlamış olmalıdır. Her hâlükârda görev devri son zamanda CHP’de rastlanan başkanlık devri kadar mudhike (komedi-vodvil) olmadı. Büyük adamların devri geçti gibi...
Değişiklik mutlaka CHP’lilerin de masum bir isteğiydi. Parti yeni ufuklara açılıyordu. Bu ufuklar CHP için çok belirli olmadı. 1980 darbesinden sonra bizzat Ecevit eski partiyi tabiri caizse üstünden bir yorgan gibi attı. En yakın gördüğümüz partilileri ve bürokratlarıyla bile görüşmeyi kesmişti. CHP idaresi güç bir partidir. İdeolojisi hiçbir zaman nesiller arasında devam eden bir üyelik mirasına dayanmaz ve asıl önemlisi sınıfsal bir mücadele ve kümeleşmenin partisi olmamıştır.
İsmet İnönü, 1884’te Malatyalı Kürümoğulları ailesinden Hacı Reşit Bey’in oğlu olarak İzmir’de doğdu. Babası askerî muhakeme dairesi mümeyyizliğinden emeklidir. Sivas’ta ilkokul ve aynı yerde mülkiye idadisi (sivil lise) nihayet 1897 babasının tayini nedeniyle altıncı sınıftan itibaren Halıcıoğlu’nda Harp Okulu’nun lise kısmına girdi. 14 Şubat 1901’de Topçu Harbiye Sınıfı’na girmiş. O zamanki tabiriyle mühendishane olan bu yerde askeri mühendis; yani topçu mülazım-ı sanisi olarak 1903 yılında mezun olmuştur. Başarılı öğrenciler gibi erkân-ı harbiye sınıfına ayrıldı. Burayı da birincilikle bitirerek 1906’da mezun oldu (yüzbaşı rütbesiyle).
Askerlik hayatı boyunca hemen hemen bütün orduda disiplini, çalışkanlığı ve keskin tahlilleriyle tanındı, tercih edilen bir kurmay subaydı.
Yunus Emre Enstitüleri’nin kuruluşunda Atilla Koç, Kültür ve Turizm Bakanı’ydı. Uzun yılların içerisindeki görüşmelerimiz ve tartışmalarımızda, İspanyolların Cervantes, Rusların Puşkin, İtalyanların Dante Alighieri ve Almanların Goethe gibi enstitülerinin gerekli olduğu konuşulurdu. Bunlardan İtalyan ve Alman enstitüleri Ankara’da çok itibar görüyordu.
MÜLKİYE’DEN SINIF ARKADAŞIMDI
Atilla Koç herkesin hakkını teslim ettiği gibi çok okuyan, çok bilen bir kişiliktir. Mülkiye’den sınıf arkadaşımdır. Daha ilginç bir özelliğini söyleyeyim; biz lise tiyatro kolundayken Kenan Işık ve diğer arkadaşlarla Turgut Özakman’ın “Ocak” adlı eserini sahneye koymayı denedik. Devlet tiyatrosundan bile yardıma geldikleri hâlde işi bitiremedik. Atilla o oyunu İzmir Özel Türk Koleji’nde tek başına sahnelemiş. Sabırlı ve zeki bir çocuktur. Turgut Özakman’ın oyununu hele “Ocak”ı sahnelemek kolay iş değildir.
Yunus Emre Enstitüleri’nde prensip olarak enstitü memurlarının ve müdürlerinin dış ülkelerde yaşayan ve yetişen Türk gençlerinden olmasına karar verilmişti, faydası görüldü. Arap ülkelerinde, Almanya’da, Avusturya Viyana’sında çok etkili müdürler vardı ve faaliyetler tertiplendi.
Şimdi de yine Yunus Emre Enstitüleri’nin daveti üzerine Viyana ve Roma’ya bir konferansa gittim; bu bir yılbaşı programı içindi. Cumhuriyet ile ilgili sunumlar yapıldı. Viyana’da üniversiteden salon alınmış, bu oradaki Yunus Emre Enstitüsü Müdürü’nün otoritesidir. Roma’daki dostumuz Zafer Kıyıcı Bey benzer organizasyonu Yunus Emre Enstitüsü’nün Rönesanstan kalma binasında tertip etti. Roma’da birçok Türk genci okuyor. Doğrusu orada çok şey öğreniyorlar, hayatlarından memnunlar. Ama Türk kültürüyle, Türkiye ile ilgilerini kesmek de istemiyorlar.
OPERA SANATÇILARIMIZI MEMLEKETE CELBETMELİYİZ
ESKİ Kastamonu vilayetinin en güzel yerleşme bölgelerinden biridir. Hoş Kastamonu vilayetinin içindeki yerleşmelerin içinde oldukça değişim geçiren Sinop (bugün aynı özellikte değil), il merkezinin kendisi, İnebolu, Çankırı’nın Belören Köyü gibi pitoresk (resimsi) yerleşmelerin sayısı hiç de az değil.
Burayı 1964 yazında Turizm Dairesi Başkanı Mukadder Sezgin’in tertiplettiği grubun içinde envanter için ziyaret etmiştim. Envanter Zonguldak’ta yapılıyordu. İlin en ilginç kazası da burasıydı. 4-5 gün kaldım. Şehirde daha avukat yoktu, baro kurulmadığı için dava muakkibleri vardı; ilginç insanlardı. Böyle ilginç tiplerden birisi de Cinci Hanı’nın müsteciriydi. Adı galiba İbrahim Efendi’ydi. Han tamirat görmemişti ama kullanılıyordu. Hayat ortaçağ şehirlerinde gibiydi. Hamam da aynı şekilde kullanılıyordu. Kaymakamlık “Kale” denen tepedeki hükümet konağındaydı. Sonra orası yandı veya yakıldı. Bunu bilemem. Ama konaklar hep ayaktaydı.
MİSTİK HAVASIYLA GÜZEL
Safranbolu Türkiye’nin İtalya’sıdır. Sakinleri baba konaklarında ve evlerinde oturmayı bir asalet ve görkem sorunu olarak ele alırlar. O yüzden de bugünlere kadar ulaştılar. Harap olan sadece bu vadinin üstündeki “Bağlar” kesimidir. Maalesef büyüyen Karabük’ün konut ihtiyacını karşılamak uğrana ekserisi gitti. Fakat Karabük üniversitesinin yerleşkesi de bu kesimde. Kıranköy (Kiren Rumca kızılcık demek oradan geldiğini söylediler) yani Kiren kentle birleşip aslında hoş bir gezi ve eğlence bölümü olmuş. Kim ne dersin üniversite şehri değiştiriyor. İlçenin Belediye Başkanı Elif Köse Anadolu’da nadir rastlanan kadın belediye başkanlarından. Partilerin dışında her gün halkla iç içe olan bu gibi başkanlar beni çok ilgilendiriyor. Anadolu’da böyle kasabalar var. Sivrihisar gibi, Denizli Buldan gibileri. Saymakla bitmez. İnşallah hepsinin belediye heyetleri seçimden sonra da aynı kalır.
Bir toplantı yaptık. İlgi büyüktü. Safranbolu’da şikâyet edilecek nokta turizmin yaratmak istediği tahribattır. Bu gibi bölgelerde turistik denen yatırımları yapanlar genellikle bölge dışından insanlardır. Şehrin ruhunu anlamıyorlar. İtalya ve İspanya gibi ülkelerden farkımız bu. Yabancı yatırımcı turizm için hiç uygun bir tip değildir. Bu yerlinin uygun olduğu anlamına gelmez ama ikincisi hiç değilse laftan, sözden, tenkitten anlar.
UNESCO 17 Ağustos 1994’te burayı dünya varlığına dahil etti. Bu hem olumlu hem de olumsuz sonuçlar doğuracak bir olay. Aç gözlü sermayeyi çeker. Mesken ve arsa pahalığına arttırır. Bunlar tedbir alınacak konulardır. Safranbolu mistik havasıyla, güzel... Çok yakın tarihlerimize kadar Anadolu’da dericiliğin ve deri sanayiinin merkeziydi. Üretimi Bartın üzerinden Rusya’ya ulaşırdı. Açıkçası zengin bir merkezdi. Meyveciliği verimliydi, fakirlik gören şehirlerden değildir.
1912’den, Balkan faciasından beri de Batı Trakya’dan göç edenlerle yerlilerin uyumlu ortamında özgün bir kültür ortaya çıktı.
Küçük Asya denen; Avrupa-Asya köprüsü üzerindeki bölgedeyiz. Ülkemizin adı 12. asırdan beri Türkiye diye anılıyor. Bizden evvel Roma İmparatorluğu’ydu. Tarihte Bizans denen ülke ve halk ise bildiğimiz bu ülkede Roma İmparatorluğu adını kullanmıştır. Ahalisi de Romalılardır. Konstantinopolis de İlirya (muasır Arnavutluk) halkından bir general olan Konstantin’in adına kurulmuş başkenttir.
TARİH ÖRNEKLERLE DOLU
Konstantinopolis jeolojik özellikleri dolayısıyla Küçük Asya ve İstanbul denen köprü yarımadanın en sorunlu bölgesindedir. Tarihinde çok yıkıcı depremler hatta tariflere göre tsunami içeren felaketler yaşamıştır. Miladi 557 yılı 14 Aralık gecesi, yani Doğu Roma’nın büyük imparatoru Justinianus’un hükmettiği dönemde ise çok ağır bir deprem yaşadı. Bu deprem daha evvelki 10’ar yıl içinde öncülleriyle biliniyordu. 533, 541, 545, 547, 551 ve 554 yılları.
‘1894 Depremi’nin İstanbul’daki yıkıcı etkisi fotoğraflara böyle yansımıştı.
557’deki deprem İstanbul’u hâk ile yeksan (yerle bir) etmişti. Hatta imparatorun yeni inşa ettirdiği ve çok iftihar ettiği eseri gerçekten de yeryüzü mimari tarihinin ulu bir eseri olan Ayasofya’nın kubbesi çatlamış ve depremden bir yıl sonra da kubbede ağır hasar meydana gelmişti. Bu tür deprem hasarlarını önlemek amacıyla, Mimar Sinan tam 5 asır önce, aynı caminin taşıyıcı duvarlarına mesnet payandaları ekleyerek mimari bir çözüm getirmişti. İftihar ettiği bu mühendislik tedbirini Tophane’deki Kılıç Ali Paşa Camii’nde âdeta Ayasofya’nın bir modeli olarak kullanmıştı.
ATATÜRK 1937’de Alacahöyük’ü tanıdı. Hayatının geç döneminde bile Anadolu medeniyetinin bu ilginç safhasıyla ilgilendi. Aslında ilk kazılar daha evvelden başlamıştı. İstanbul âsâr-ı atîka uzmanlarından Theodor Makri Bey 1907 yılında kazılara başlamıştı.
1935 yılında Türk Tarih Kurumu Remzi Oğuz Arık ve Hamit Zübeyir Koşay Bey’i görevlendirdi. Bir filolog ve etnolog olan Kazan Tataristan’ı kökenli ve Macaristan’da doktora yapan Hamit Zübeyir (Koşay) Bey Alacahöyük’ü tarih sahnesine çıkaran öncü arkeologlarımızdan. Hatti (Hitit) kültürünün ne Mezopotamya ne de Akdeniz’deki diğer arkaik ve parlak uygarlıklara benzemeyen özellikleri vardı. Bugün bile bu yorumu yapmak çok zor ama Alacahöyük’ün girişindeki iki sfenksten başka hiçbir şeyin bilenmediği dünyada çıkanlar Eski Bronz Çağı dediğimiz dönemin daha yazı bile bulunmadan evvel ne kadar parlak örnekler verebileceğini gösteriyor.
Anadolu’nun öncü olduğu devir aslında demir çağıdır. Bu büyük Hitit İmparatorluğu’yla Akdeniz ülkelerinin eski Ramses Mısır’ı başta olmak üzere Suriye’deki ve bölgedeki hükümetçikler arası savaşında da görülür. MÖ 2. bin yıl başları birdenbire yazılı kültür çağına giren Anadolu’nun sadece Hititçe değil komşu Sami kültürler için de önemli olan arşivleri ve tabletleri bugün hâlâ büyük ölçüde araştırılmayı bekliyor ve bu hazineler Türkiye’dedir.
235 ORİJİNAL ESER BİR ARAYA GETİRİLDİ
Yapı Kredi Bankası artık 20 yıla yakın bir süre klasik dünya tarihçiliğinin pek el atamadığı Likya, Pisidya, Karya gibi bölgeler dışında Hitit kültürünü de incelemeye, sergilemeye dikkat eden, personel ve bütçe ayıran bir kuruluş. Şu anda Beyoğlu’ndaki Yapı Kredi Müzesi’nde Atatürk ve Alacahöyük başlıklı sergi bu bölgeyi en esaslı ve en ilginç yönleriyle tanıtma peşinde. Küratör Nihat Tekdemir ve sanat tarihçisi Derya Sayın’ın rehberliğinde sergiyi gezdim. “Bir İdealin Peşinde: Atatürk ve Alacahöyük” adlı sergi kataloğu çok titiz biçimde hazırlanmış. Serginin bilimsel danışmanlığını yapan Tayfun Yıldırım’ı Anadolu arkeolojisi için önemli bir atılım olan Alacahöyük kazılarının başlangıç yılları üzerindeki giriş yazısı muhakkak okunmalı ve ardından sergi gezilmeli.
Bu serginin en önemli özelliği Anadolu Medeniyetleri Müzesi, Alacahöyük Müzesi, Çorum Müzesi ve İstanbul Arkeoloji Müzesi’nden 235 arkeolojik ve etnografik orijinal eseri bir araya getirmesidir. İstanbullular için ne büyük bir hizmet. Galiba bir sergiden beklenecek en büyük başarı da budur. Bütün seramikler ve elektron dediğimiz altın, gümüş alaşımı süs eşyaları, Hatti idolleri bronz işçiliğinin zirvesi olarak seyredilebilir.
Hiç şüphesiz ki Ankara’daki Hitit Arkeoloji Müzesi Frigleri ve Urartuları da ihtiva ediyor.
BİR nesil onu unutmak üzereydi ki arkadan gelen neslin yarısı keşfetti. Tanpınar yaşadığı dünyayla birlikte çocuklarının değil ancak torunlarının nesliyle gözde yazarımız oldu. Belki de biraz abartılmış İstanbul nostaljisi; eski hayatın tevazu, zamandan çok etikete, hızlı düşünme ve bol tartışmadan çok içe dönük tefekkür ile tecride yönelik tarafından söz edilmeye başlandı.
BATI’YA AÇILAN KAPI
Edebiyat Fakültesi’nin sevilen profesörü Ahmet Hamdi Bey, Beyoğlu Narmanlı Han’da balkonla çevrili, oda oda kiraya verilen eski Rusya Sefareti’nde bir geniş odada oturuyordu. Avlunun ortası parke taş döşeliydi. Bugün o bina AVM şeklinde restore edildi. Tanpınar mütevazı hayatında eski Türklerin arasında Fransa ve Fransızca dolayısıyla Batı’ya açılan bir kapıydı. Edebiyat Fakültesi’nin eskileri arasında monden takımla belki tek ilgi kuran oydu. Halide Edip Hanım hem sağ hem sol tarafından dışlanmıştır. Adamdan o kadar anlarız.
Huzur’da huzuru bulanlar; Tanpınar’ın eski dünyası ve kültür çevresini tanıdı. Onun Osmanlıcasına sahip değillerdir. Lâkin onun Fransızcasıyla edindiği Fransız medeniyeti ve değerlerini tanıdıkları için iki nesil evvelin bu garplı-şarklı münevverini kavradılar. Huzur aslında Türk Edebiyatı’nın 1980’den sonra klasikleşen eseridir. Dergâh Yayınları, Huzur’un âdeta tenkitli (emandasyon) eleştirel basımını yaptı. Bu özel çalışmanın her sayfasında açıklayıcı notlar var. Huzur’un yaşandığı zamanların İstanbul’unun fotoğrafları ve mekânlarının çizimleri okuru o günlere götürüyor. Sadece Huzur değil Ahmet Hamdi Tanpınar külliyatı özel ve uzun bir çalışmayla yeniden hazırlanmış, Paul Valery’nin ilk (Monsieur Teste) tercümesiyle birlikte. Türk aydın alemine faydalı bir hizmet.
Huzur’un geçtiği İkinci Dünya Savaşı öncesi İstanbul bir geçiş dönemidir.
Bilal Şimşir’i genç yaşlarında ilk kitaplarıyla tanıdım. Bir Mülkiyeli Hariciyeliydi. Mülkiye’yi bitirdikten sonra Siyasi Tarih Kürsüsü’nde asistan olarak bırakılmıştı. Tuna boyu göçmenlerindendi. 1933 yılında bugünkü Bulgaristan’ın Yılancılar Köyü’nde dünyaya gelmiş. Babası Kırım Savaşı’na iştirak ederek madalya almış. Rüşdiye ve Gymnasium’u Bulgaristan’da okuyarak 17 yaşında Türkiye’ye geldiğinde Gelibolu’ya iskân edilmişler.
‘O ÇOCUK BENDİM’
1957 yılında Mülkiye’deki asistanlıktan sonra Dışişleri Bakanlığı’na intisaba karar vermiş. Midhat Paşa için yaptığımız bir seminerde; bu büyük valinin o ülkelerdeki ikon derecesine çıkan rolünü ifade için bir hikâye anlatmıştı. Oturduğu yerde Türk ortaokulunu kapatmışlar. Ailesi bir çocuğunu daha büyük bir merkezde yatılı okula gönderiyor ve çocuk hâliyle evden ayrılacağı için ağlıyormuş. Babası demiş ki; “Ağlama büyük valimiz de böyle ağlayanlar yüzünden açtığı okullara talebe bulamadı ve bu hâle düştük”, “Bu ihtar üzerine ağlamayı kesen o çocuk bendim” dedi.
Bilal Şimşir’in Dışişleri Bakanlığı ve Siyasi Tarih gruplarındaki tetkik şöhreti;
